Η παιδική ζήλεια

Ποια οικογένεια δεν έχει ζήσει δυσάρεστες και δύσκολες στιγμές από τη ζήλεια των παιδιών μεταξύ τους;

Μια άστοχη και αψυχολόγητη αντιμετώπιση της ζήλειας των αδελφών από τους γονείς μπορεί να έχει οδυνηρά και καταστρεπτικά αποτελέσματα για τα ίδια τα παιδιά, για την οικογένεια και για την αυριανή κοινωνία.

Τα προβλήματα αρχίζουν κυρίως με τη γέννηση του δεύτερου παιδιού. Τότε το πρώτο παιδί ζει μια πραγματική τραγωδία ή όπως τη χαρακτηρίζει ο Adler μια αληθινή «εκθρόνιση». Όσο ήταν μόνο του ήταν λίγο πολύ «βασιλιάς» και κυρίαρχος μέσα στην οικογένεια. Όλα γύριζαν γύρω από αυτό. Τώρα τα πράγματα αλλάζουν. Έχει συμβεί ένα «πραξικόπημα» και η μητέρα δεν είναι ανεύθυνη γι’  αυτό. Οι αποδείξεις είναι παντού χειροπιαστές.

Πρώτα απ’  όλα η παρουσία του «σφετεριστή του θρόνου».

Δεύτερον η αγκαλιά, η προσοχή, η χρόνο και προ πάντων το διαρκές ενδιαφέρον της μαμάς είναι στραμμένα στο μωρό.

Έτσι στην ψυχή του πρώτου παιδιού, το μικρό αδελφάκι, παίρνει τη θέση ενός αντιπάλου που του έκλεψε την αγάπη της μάνας και το έριξε από το «θρόνο».

Τα αισθήματα παραγκωνισμού και εγκατάλειψης, που ζει το πρώτο παιδί με τη γέννηση του δεύτερου είναι τόσο οδυνηρά που του κάνουν τη ζωή δύσκολη. Έτσι έφτασε ο Maurice Porot να πει ότι «η παιδική ζήλεια δεν είναι ένα ελάττωμα, αλλά ένας ψυχικός πόνος».

Αν μπορούσε να εκφραστεί σωστά και ελεύθερα το πρώτο παιδί θα έλεγε: «Μαμά, τί το θέλεις αυτό το ξένο μωράκι; Εγώ δεν σου φτάνω; Σου λείπει τίποτε τώρα που είμαστε οι δυο μας; Τι θα σου προσθέσει αυτό το ξένο παιδί; Μαμά, δώξτο αυτό το ξένο παιδί… δεν το θέλω εδώ μέσα.!».

Όταν ο γονιός έχει υπόψη του όλα αυτά μπορεί εύκολα να καταλάβει και να εξηγήσει τη ζήλεια και όλες τις άλλες αντιδράσεις του πρώτου παιδιού απέναντι στο δεύτερο. Ούτε θα θεωρεί πλέον ανεξήγητη μια φανερή επιθετικότητα και ένα απροκάλυπτο μίσος του πρώτου προς το δεύτερο.

Σ’  αυτή την περίπτωση οι διαταραχές της συμπεριφοράς του πρώτου παιδιού είναι έκφραση ακριβώς αυτού του ψυχικού πόνου, αλλά και επίκληση βοηθείας εκ μέρους του παιδιού. Έτσι εξηγούνται οι περίεργες συμπεριφορές όπως κακιώματα, καπρίτσια, θυμοί, κραυγές και άλλες αλλαγές στη συμπεριφορά, ενώ οι γονείς συνήθως αρκούνται στο να λένε, ότι «ίσως είναι λίγο ζηλιάρης» χωρίς όμως και να προσφέρουν καμία συγκεκριμένη και θετική βοήθεια σ’ αυτό το πρώτο παιδί τους που υποφέρει πραγματικά.

Αυτή η κατάσταση πόνου του παιδιού μπορεί να γίνει ανεξέλεγκτη. Μπορεί οι γονείς να βρεθούν και πάλι στην περίπτωση του Κάιν που σκοτώνει με ύπουλο τρόπο τον μικρότερο αδελφό του τον Άβελ, τον αντίπαλό του. Εκείνον που του έκλεψε την αγάπη της μάνας, που τον έριξε από τον «θρόνο» του.

Ορθά λοιπόν ο γάλλος ψυχαναλυτής Ch. Baudoin πρότεινε από το 1932 τον όρο «σύμπλεγμα του Κάιν», ο οποίος και επεκράτησε, για τον καθορισμό του ψυχικού πόνου και της όλης ψυχικής κατάστασης του πρώτου παιδιού με τη γέννηση ενός μικρότερου αδελφού του.

Ο Ν. Δρακουλίδης στο βιβλίο του ΤΑ ΣΩΣΤΑ ΚΑΙ ΤΑ ΛΑΘΗ ΓΙΑ ΓΟΝΕΙΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙΑ σημειώνει ότι το πρώτο παιδί με τον ερχομό ενός δεύτερου «μπορεί να νιώσει εγκατάλειψη που του δημιουργεί κατάθλιψη ή να νιώσει εχθρική στάση απέναντι  στο μικρό αδελφό. Στη δεύτερη περίπτωση θέλει να του κάνει κακό. Τον τσιμπά, τον τυραννάει και όχι λίγες φορές τον σκοτώνει…»

Οι γονείς λοιπόν που απόκτησαν ένα δεύτερο παιδί, θα πρέπει να προσέχουν με άγρυπνο μάτι κάθε ενέργεια του πρώτου παιδιού τους, για να μη θρηνήσουν κάποιο οικογενειακό δράμα, έστω κι αν το πρώτο παιδί τους δεν δείχνει φανερά σημάδια ζήλειας προς το μικρότερο αδελφάκι του.

Βεβαίως οι περιπτώσεις ζήλειας των παιδιών δεν φτάνουν πάντα σε εγκλήματα.  Κατά τον Louis Corman αυτό οφείλεται «από το ένα μέρος στο ότι το παιδί δεν έχει τη δύναμη του μεγάλου και δεν μπορεί να δώσει χτυπήματα τόσο σφοδρά και δυνατά, ώστε να είναι θανατηφόρα, και από το άλλο μέρος στο ότι οι φωνές του μωρού συντελούν στην επέμβαση των γονιών». Επίσης, αλλού ο ίδιος συγγραφέας συμπληρώνει ότι μια άλλη αιτία «είναι η συμπάθεια που βασίζεται στη συνταύτιση. Στα πρώτα στάδια της ζωής παρατηρεί κανείς, ότι το παιδί συγχέει τον εαυτό του με κάθε τι που το περιβάλλει και ταυτίζεται με αυτό χάριν μια βαθιάς ψυχικής συμμετοχής. Έτσι τη μια στιγμή είναι ο μικρός αδελφός, την άλλη το μικρό σκυλάκι και την άλλη το αγαπητό του παιχνίδι…  Όσο χρονικό διάστημα κυριαρχεί αυτή η συνταύτιση στις σχέσεις του παιδιού με τα αδέλφια του: όταν χαϊδεύει τον μικρό του αδελφό, αισθάνεται σαν να χαϊδεύει τον ίδιο τον εαυτό του. Και όταν χτυπάει το μικρό του αδελφό, αισθάνεται σαν να χτυπάει τον ίδιο τον εαυτό του». Αυτή η «συμπάθεια» του μικρού παιδιού που βασίζεται στη συνταύτιση, στην περίπτωση της αδελφικής αντιζηλίας και κακοποίησης χαρακτηρίζεται από τον Δρ  Louis Corman σαν «άμεσο αντίποινο» και συντελεί στο να συγκρατεί ο αντίζηλος αδελφός τα χτυπήματά του προς το μικρότερο αδελφό του, από φόβο μήπως με τα χτυπήματά του κάνει κακό στον ίδιο τον εαυτό του. Όσο το παιδί μεγαλώνει και ξεχωρίζει τον εαυτό του από τα πράγματα που το περιβάλλουν, το «άμεσο αντίποινο» παραχωρεί τη θέση του στο «επόμενο, στο δεύτερο αντίποινο», που είναι οι απειλές και οι φοβέρες των γονιών του, ότι θα το δείρουν και θα το χτυπήσουν, αν τολμήσει να προξενήσει οποιοδήποτε κακό στο αδελφάκι του.

Αυτή η εσωτερική κατάσταση πόνου στο πρώτο παιδί επιφέρει άσχημα αποτελέσματα. Δημιουργεί διάφορες ψυχοσωματικές εκδηλώσεις και σε σοβαρές περιπτώσεις ψυχική καθυστέρηση και υποχώρηση του παιδιού μικρότερης ή μεγαλύτερης διάρκειας.

Η φυσική επιθυμία κάθε παιδιού είναι να μεγαλώσει και να μην είναι πλέον παιδί. Αυτή η φυσιολογική τάση μπορεί να διαταραχθεί, να διακοπεί ή ακόμα και να αντιστραφεί στο πρώτο παιδί εξαιτίας της «εκθρόνισής» του από το δεύτερο. Αυτή η διαταραχή είναι μια κραυγή αγωνίας, πόνου και βοήθειας. Συνήθως έχουμε τις παρακάτω ψυχικές διαταραχές και εκδηλώσεις ψυχικής υποχώρησης του πρώτου παιδιού:

·        Αρχίζει πάλι να µπεµπεκίζει και να θέλει να κάνει το µωρό και να του φέρονται σαν να ήταν µωρό.

·        Ξαναρχίζει να µπουσουλάει και να θέλει το γάλα του σε µπιµπερό, παρόλο που το είχε εγκαταλείψει εδώ  και πολύ καιρό.

·        Αρχίζει να πιπιλίζει το δάχτυλό του και να τρώει τα νύχια του.

·        Ενώ είχε µάθει να µένει στεγνό και καθαρό, αρχίζει πάλι να κατουριέται µέρα-νύχτα ή να «βρέχει» το κρεβάτι του µόνο τη νύχτα και µερικές  φορές να λερώνεται µε τις ακαθαρσίες του.

·        Μπορεί ν' αρχίσει να ξυπνάει ταραγµένο τη νύχτα, να βλέπει εφιαλτικά όνειρα, να µην έχει όρεξη να φάει, να κάνει εµετό.

·        Να λέει ότι αισθάνεται πόνους πότε στην κοιλιά, πότε στο κεφάλι, πότε αλλού χωρίς αιτία και χωρίς οργανική πάθηση.

·        Να αποκτάει διάφορες κακές συνήθειες, να έχει εκρήξεις θυµού, κακιώµατα, πείσµατα και άλλα, που δεν τα είχε πριν από τη γέννηση του δεύτερου παιδιού.

·        Να είναι συνέχεια κολληµένο στα πόδια της µαµάς.

·        Να γίνεται ένα φοβισµένο πλάσµα.

·        Και γενικά να παρουσιάζει χίλιες δυο διαταραχές της συµπεριφοράς και να «µη θέλει να µεγαλώσει» ψυχικά, αλλά να παραµένει ένα «µεγάλο µωρό» και σε εξαιρετικές περιπτώσεις ένα «αιώνιο µωρό»!

Γι’  αυτό ο Καθηγητής της Παιδιατρικής στο Πανεπιστήµιο Αθηνών και Ακαδηµαϊκός Ν. Ματσανιώτης τονίζει ότι «η καθηµερινή παιδιατρική εµπειρία επιβεβαιώνει πως αρκετά συχνά διαταραχές στη συµτιεριφορά ενός παιδιού είναι λίγο-πολύ συνδυασµένες µε τον ερχοµό νέου παιδιού στην οικογένεια»".

Πρέπει να σημειωθεί ότι παρόμοιες συμπροφορές μπορεί να υπάρξουν και στο δεύτερο παιδί όταν θα γεννηθεί το τρίτο κ.ο.κ.

Είναι περιττό να τονίσουμε ότι οι απειλές και οι τιμωρίες των γονιών προς το παιδί στην περίπτωση αυτή δεν λύνουν το πρόβλημα. Το περιπλέκουν περισσότερο. Τονίζουν στο παιδί ότι καλά έχει εκτιμήσει την κατάσταση: «ο νεοφερμένος τον έδιωξε από το θρόνο του».

Στην περίπτωση αυτή της ψυχικής υποχώρησης του πρώτου παιδιού σε συμπεριφορές μικρότερης ηλικίας ο F. Dodson συμβουλεύει να αφήσουμε το μεγαλύτερο παιδί να γυρίσει σε προηγούμενες συμπεριφορές. Αργά ή γρήγορα θα τις εγκαταλείψει μόνο του διότι θα διαπιστώσει ότι του είναι άβολες,, θα νιώσει ντροπή, θα δει ότι δεν αποδίδουν, ότι τέλος πάντων αισθάνεται πιο καλά με το να δείχνει ότι μεγάλωσε σε σχέση με το μικρό αδελφάκι του που είναι ακόμα μωρό. Απλά πρέπει οι γονείς να δείξουν κατανόηση, να το αφήσουν να κάνει το «μωρό», να μην πανικοβληθούν και με κατάλληλο τρόπο να τονίζουν ότι είναι μεγάλος. Πρέπει επίσης να ασχοληθούν με το μεγάλο παιδί έμπρακτα και χειροπιαστά. Να του δείξουν ότι συνεχίζουν να το αγαπούν. Σ’  αυτές τις περιπτώσεις ένα παιχνίδι μαζί του, ένα περίπατος, ένα γλυκό, ένα δώρο, ένα χάδι, ένα φιλί κλπ μαλακώνουν την ψυχή του παιδιού και το επαναβεβαιώνουν για την αγάπη των γονιών του.

Βασικό βοήθημα για την σύνταξη του παρόντος άρθρου το βιβλίο ΑΔΕΛΦΙΑ ΚΑΙ ΑΔΕΛΦΕΣ του Διονυσίου Μπέκου