ΚΥΡΙΑΚΗ ΤΗΣ ΣΑΜΑΡΕΙΤΙΔΟΣ (Ιωάν. Δ, 5-42)

Γράφει ο Θεολόγος Ιωάννης Κωστάκης, τ. Λυκειάρχης

«ΤΑ ΝΑΜΑΤΑ ΤΗΣ ΧΑΡΙΤΟΣ»

   Η ώρα της συνάντησης

Μέσα σε λίγα λεπτά της ώρας μεταβάλλεται η ζωή μιας περιφρονημένης γυναίκας από την Σαμάρεια, στην οποία είναι αφιερωμένη η Πέμπτη Κυριακή από το Πάσχα. Όταν μεσουρανούσε το άστρο της ημέρας, ο ήλιος, τότε φανερώθηκε στην αλλόφυλο Σαμαρείτιδα, ο Ήλιος της Δικαιοσύνης, «πλησίον του χωρίου ο έδωκεν Ιωσήφ τω υιώ αυτού».

Εκεί στην πηγή του Ιακώβ, ο Ιησούς «κεκοπιακώς εκ της οδοιπορίας εκαθέζετο» σε μία πέτρα, κοντά στο ιστορικό «φρέαρ του Ιακώβ», που σώζεται ως σήμερα, με την ονομασία Βιρ – Ζακούμπ. Το φρέαρ εσωτερικά είναι επενδεδυμένο με παχύ τοίχο. Η διάμετρός του είναι εννέα πόδια και το βάθος του 75.

Είχε μεσημεριάσει και ο Χριστός «εδείτο αναπαύσεως τε και αναψύξεως». Ήταν η ώρα που ο ήλιος «σφοδρότερον καθικείται των ανθρωπίνων σωμάτων». Οι μαθητές του Χριστού μετέβησαν στην κοντινή πόλη για να αγοράσουν τρόφιμα. Σε λίγο στο φρέαρ έφτασε και «το προσμενόμενον θήραμα, γυνή, εκ Σαμαρείας, ίνα αντλήση ύδωρ και εύρη, παρ’ ελπίδα, του αγιασμού το φρέαρ».

Σ’ ένα μαγευτικό τοπίο, κάτω από «φωτόλουστο ουρανό», στα μέσα του Δεκεμβρίου – κατά τις εκτιμήσεις – αρχίζει ένας θαυμάσιος διάλογος, μεταξύ του «φιλανθρώπου ποιμένος και της πεπλανημένης αμνάδος». Θέμα και κίνητρο του υπέροχου αυτού διαλόγου ήταν η θεία χάρις.

Η θεϊκή αγαθότητα με μοναδική αλιευτική τέχνη, θριαμβεύει «επί ενός κοινωνικού περιτρίματος». Η συνάντηση του Χριστού με την Σαμαρείτισα στο πηγάδι του Ιακώβ, υπενθυμίζει τις ανάλογες ιστορίες: της Ρεβέκκας, της Ραχήλ, και των θυγατέρων του Ιοθόρ, οι οποίες έλαβαν καλούς συζύγους, όπως τους: Ισαάκ, Ιακώβ και Μωυσή αντίστοιχα, ύστερα από συνάντηση που είχαν πλησίον φρέατος.

Ο Κύριος αρχίζει το διάλογο με ένα κοινό και σύνηθες αίτημα. Προοδευτικά οδηγεί την αμαρτωλή γυναίκα σε ανώτερο επίπεδο συζήτησης. Θέτει τον εαυτό του στη θέση του αιτούντος νερό για να ξεδιψάσει. Ήθελε να ανοίξει δίοδο προς την καρδιά της γυναίκας, για να την ελεήσει. Γνωρίζει πως όσο πιο πολύ αυτός συγκαταβαίνει, τόσο πιο αποτελεσματικό θα είναι το πλησίασμα της ψυχής της.

Είναι η θεϊκή τέχνη με την οποία η θεία χάρη παρασκευάζει τη σωτηρία του ανθρώπου, και οδηγεί τους «κλητούς απροσδοκήτως υπό τα μέσα της σωτηρίας». Ο Κύριος υπόσχεται στην Σαμαρείτιδα ότι το δικό του «ύδωρ» είναι ζων. Το δικό του πνεύμα, αν το λάβει, θα ομοιάζει με πηγή – όχι στάσιμο νερό – και θα προκαλεί δράση και κίνηση. Η χάρις του πνεύματός του, θα παραλάβει τον άνθρωπο νεκρωμένο από τις μέριμνες και παράλυτο από τις απολαύσεις και «θα τον μεταβάλει σε άνθρωπο δράσεως. Θα τον καταστήσει δημιουργικό, παραγωγικό, ενεργητικό στον εαυτό του και στην κοινωνία, αποδοτικό στο έργο της βασιλείας του Θεού».

Αυτή όμως η θαυμαστή μεταμόρφωση είναι έργο της πανσθενουργού θείας χάριτος, που προϋποθέτει την ελεύθερη, αβίαστη συγκατάθεση του ανθρώπου. Απαραίτητος όρος το: «όστις θέλει…». Αλλά:

 

   Τι είναι η θεία χάρη;

Ο Κύριος διαπιστώνει ότι: η συνομιλήτριά του αγνοεί τη δωρεά, που ο Θεός - πατέρας δίδει στους ανθρώπους. «Αν ήξερες τη δωρεά του Θεού… τότε εσύ θα την ζητούσες… κι εκείνος θα σου έδινε ζωντανό νερό» λέγει ο Χριστός στη γυναίκα. «Ει εγίνωσκες, τι δωρείται ο Θεός», είναι η φράση που ισχύει για πλήθος ανθρώπων, ιδιαίτερα σήμερα. Από τους λόγους του Χριστού προκύπτει ότι η δωρεά είναι το «ζων ύδωρ».

Δωρεά, όχι χρέος και οφειλή, της οποίας την εξόφληση μπορούμε να ζητήσουμε από το Θεό. Ούτε δάνειο που λαμβάνεται με υποχρέωση επιστροφής του ποσού, «συν τόκω».

Στην Παλαιά Διαθήκη ο Θεός (Ιεχωβά) καλείται πηγή ζωής και πηγή ύδατος ζωής. (Ιερεμ. Β’,13). Η Αποκάλυψη αναφέρει ότι ο ποταμός του ύδατος της ζωής εκπηγάζει από το θρόνο του Θεού και του αρνίου. (Αποκ. ΚΒ’, 1,2).

Η θεία χάρη παρουσιάζεται ως «ύδωρ ουχ ιστάμενον, οία τα εν λάκκοις και φρέασι σηπεδονώδη και διεφθορότα, αλλά ζων, τουτέστιν αναβλύζον, αναπηδύον, κινούμενον» (Θεοφύλακτος).

Η διδασκαλία του Χριστού παρουσιάζεται ως νάμα και ύδωρ. Γιατί ενεργεί όπως και το νερό. Καθαρίζει τον άνθρωπο από «τον ρύπον της αμαρτίας», σβήνει την δίψα που ανάβει η φλόγα των παθών και «θεραπεύει την ξηρότητα και ακαρπία της απιστίας».

Ύδωρ ζων ονομάζεται η «ζωοποιός του πνεύματος δόσις», δια της οποίας και μόνον η ανθρωπότητα, που είναι ξηρή και άγονη από αρετές «την ζωοποιόν εκπίνουσα χάριν, πολυτρόποις αγαθών ιδέαις περιανθίζεται». (Κύριλλος). Γιατί η χάρις του Αγίου Πνεύματος «αεικίνητον εργάζεται την ψυχήν προς το αγαθόν» και την ωθεί, συνεχώς, προς τα άνω. Αυτή η Αγιοπνευματική χάρις άλλοτε ονομάζεται φωτιά, άλλοτε νερό. Τα ονόματα αυτά δεν εκφράζουν, βεβαίως, την ουσία, αλλά την ενέργεια της χάριτος.

Τα χαρίσματα – Δώρα τα χορηγεί ο Τριαδικός Θεός σαν χάρη (χάρισμα) με το Πνεύμα το Άγιο. Κάθε πιστός έχει το δικό του Δώρο – χάρισμα από το Θεό. Τα χαρίσματα είναι εσωτερικές ικανότητες, που διανέμονται από το Άγιο Πνεύμα, για την «οικοδομή του σώματος της εκκλησίας». Γι’ αυτό τα χαρίσματα δεν μένουν ατομικά δώρα του πιστού, αλλά είναι διακονήματα. Πρέπει να ενεργοποιηθούν μέσα στην κοινωνία χάριν του συνόλου.

 Το χάρισμα ενός μέλους, «διακονεί», υπηρετεί και συμβάλει στην σωτηρία των άλλων μελών. Η παρηγοριά των χαρισμάτων του Αγίου Πνεύματος ικανοποιεί κάθε ανθρώπινη ψυχή, που γνωρίζει τη φύση και τις ανάγκες της. Όμως ποια είναι:

   Η ουσία της χάριτος

Στον υλικό κόσμο κρύβονται πελώριες δυνάμεις που ο άνθρωπος αισθάνεται την παρουσία τους, απολαμβάνει τα αποτελέσματά τους, αγνοεί όμως την ερμηνεία τους. Κατά τον ίδιο τρόπο στον κόσμο της ψυχής λειτουργούν δυνάμεις, απείρως ανώτερες από τις φυσικές. Είναι ανεξερεύνητες, αλλά όμως χειροπιαστές απ’ τις πνευματικές ενέργειές τους, για όσους διαθέτουν τις  κατάλληλες κεραίες, «όπως εισδεχθούν το θείον ρευστόν, ούτινος βολταϊκή στήλη υπάρχει ο σταυρός του Κυρίου».

Χάρις, γενικώς, είναι η εκδήλωση αγάπης και εύνοιας του Θεού προς τον άνθρωπο. Ιδιαίτερα δε σημαίνει τη σωτήρια δύναμη του Θεού, με την οποία η σταυρική θυσία του Κυρίου και οι καρποί της, γίνονται προσωπικό κτήμα του κάθε ανθρώπου. «Η υποκειμενική προσοικείωση της εν Χριστώ προσφερθείσης αντικειμενικής απολύτρωσης» κατά την θεολογική διατύπωση.

Αυτή η χάρις είναι που γεννά, καλλιεργεί στον άνθρωπο την εν Χριστώ ζωή και τον προετοιμάζει για την αιώνια. Για τους πολλούς, η έννοια της θείας χάριτος είναι άγνωστη και ακατανόητη.

Ο Κύριος χρησιμοποιεί αμυδρές εικόνες απ’ τα υπεραισθητά, ευρίσκει αναλογίες και αντιθέσεις με τα αισθητά, για να κάνει κατανοητό το δώρο του Θεού. Σ’ αυτό, η εικόνα του «ζώντος ύδατος» είναι επιτυχής.

 

   Ομοιότητες

Το νερό είναι η μήτρα της ζωής. Είναι η βάση της υπάρξεως και γονιμοποιήσεως του φυτικού και ζωικού βασιλείου. Ομοίως: η βάση για την έναρξη της κατά Θεόν ζωής είναι η χάρις. Ο φυσικός άνθρωπος δεν μπορεί με τις δικές του δυνάμεις, να μεταπηδήσει από τη σφαίρα της φυσικής ζωής, στην εν Χριστώ. Είναι αναγκαία η κλήση από τον Κύριο. Η προπαρασκευαστική θεία χάρις, η οποία φωτίζει και εμπνέει πεποίθηση στην αλήθεια της χριστιανικής πίστεως.

1         Το νερό έρχεται άνωθεν, ως δώρο του ουρανού. Κατεβαίνει στα σπλάχνα της γης και απορροφάται. Η θεία χάρις αποστέλλεται άνωθεν, δωρεάν, και ενεργεί στα βάθη της υπάρξεως.

2         Το νερό σβήνει τη φλόγα της δίψας του σώματος και το ανακουφίζει. Η θεία χάρις ικανοποιεί τους πόθους και τις ανησυχίες της ανθρώπινης ψυχής.

3         Το νερό δεν έχει δική του μορφή και σχήμα. Παίρνει το σχήμα του δοχείου στο οποίο εισέρχεται. Η χάρις δεν ενεργεί ομοιόμορφα σε όλους, αλλά με ποικίλους και διαφορετικούς  τρόπους και μεθόδους. Ανάλογα με την δεκτικότητα, την διάθεση και την αγωνιστικότητα κάθε ανθρώπου.

4         Το νερό ευρίσκεται σε αέναη κίνηση. Η εξάτμιση το οδηγεί στα σύννεφα, απ’ όπου επιστρέφει στη γη ως βροχή. Γίνεται ρυάκι, μεταβάλλεται σε ποταμό, γίνεται θορυβώδης καταρράκτης με εντυπωσιακή πτώση και θέαμα. Βυθίζεται σε καταβόθρες. Ήρεμα ή με μανία με τη μορφή των κυμάτων χαϊδεύει τις ακτές ή χτυπά τους σκληρούς βράχους. Στα σπίτια φτάνει με διάφορους κρουνούς και ευεργετεί ποικιλότροπα τον άνθρωπο και την κτίση. Η θεία χάρις παρουσιάζει ατέρμονη κίνηση, ακατάβλητη ενεργητικότητα. «Δίδεται ενί εκάστω κατά το μέτρον της δωρεάς του Χριστού». (Εφεσ. Δ,7).

   Αντιθέσεις

Η εικόνα του νερού και της χάριτος, δεν έχουν μόνο ομοιότητες, αλλά και διαφορές, αντιθέσεις ως προς τα αίτια, τα όργανα, το αποτέλεσμα. Ο Κύριος επιλέγει: «ο πίνων εκ του ύδατος τούτου, διψήσει πάλιν». Τα πλούτη, η δόξα, οι απολαύσεις, οι κατακτήσεις, τα εγκόσμια αγαθά, όποια και όσα κι αν είναι, δεν χαρίζουν το «πλήρωμα της ζωής».

Οι υλικές απαιτήσεις είναι ο διάτρητος πίθος των Δαναΐδων.

ê         Η θεία χάρις καθιστά τον άνθρωπο: πλούσιο μέσα στη φτώχεια, δυνατό μέσα στην αδυναμία, σοφό μέσα στην άγνοια. Γεμίζει καρδιά και νου και ο πιστός πορεύεται «ως μηδέν έχων και τα πάντα κατέχων». «Η θεία χάρις είναι ο Θεός απτόμενος της καρδίας». Τότε ο άνθρωπος αναφωνεί: «ενεπλήσθημεν του ελέους σου Κύριε και ηυφράνθημεν…».

ê         Το νερό προέρχεται από τις αποθήκες της γης. Ως από «φλέβες εκτινάσσεται». Η θεία χάρις προέρχεται από τον ωκεανό του θείου ελέους και «αρδεύει πάσαν την κτίσιν».

ê         Η χάρις μεταμόρφωσε την αμαρτωλή γυναίκα σε ισαπόστολο Φωτεινή. Κόλλησε φτερά στην έρπουσα «χαμαί» ζωή της.

ê         Το φυσικό νερό δαπανάται, «Τούτο δε πηγάζει αεί».

ê         Ο έμπειρος κυνηγός εκπαιδεύει το γεράκι στο κυνήγι άλλων πτηνών. Η Σαμαρείτισα «στρατευθείσα υπό του Σωτήρος, έγινε τώρα ιέραξ εις τας χείρας του, τους πεπλανημένους αγρεύων».

Δικαίως ο Κ. Καλλίνικος, εκκλησιαστικός ρήτορας των αρχών του εικοστού αιώνα την προσφωνεί:

«Ω μακαρία και καλότυχος Σαμαρείτις. Διψαλέα επί το φρέαρ ήλθες και κεκορεσμένη των ναμάτων της χάριτος απέρχεσαι. Σαρκίνη υπήρχες και αποπνευματισθείσα απέρχεσαι. Πόρνη ήσο προ ολίγου και της Χριστιανής τώρα φέρεις το διάδημα. Σκοτεινή ετύγχανες και φωτεινή μετονομάσθης… προχώρει, ω γύναι, εις τον ουρανόν του νέου βίου αγλαόμορφος. Συ και των Αποστόλων προέδραμες και των Μυροφόρων προηγήθεις…».

Η θεία χάρις όταν επισκιάζει την ανθρώπινη αδυναμία, τότε «τα ασθενή θεραπεύει και τα ελείποντα αναπληρεί», εργαζόμενη την «καλήν αλλοίωσιν την ευπρεπεστάτην».