Με αφορμή διάφορα θέματα γίνεται σήμερα πάρα πολύς λόγος για την παιδεία. Πολλές φορές ο λόγος επικεντρώνεται στην προσωπικότητα του εκπαιδευτικού και ιδιαίτερα στη συμπεριφορά και στον τρόπο εργασίας του. Το θέμα δεν είναι
σημερινό. Απασχόλησε από πολύ παλιά το κοινωνικό σύνολο. Οι άγιοι τρεις Ιεράρχες, Μέγας Βασίλειος, Γρηγόριος Θεολόγος και Ιωάννης Χρυσόστομος, πολλές φορές μέσα στα έργα τους ασχολήθηκαν με θέματα παιδείας, αγωγής των νέων και, όπως είναι φυσικό, με την προσωπικότητα του ανθρώπου που βρίσκεται στη θέση του εκπαιδευτή. Οι παρατηρήσεις τους και οι υποδείξεις τους έχουν διαχρονική αξία. Είναι ακόμα και σήμερα επίκαιρες, όπως θα δείξει η παρακάτω συλλογή.
Τα μεταφρασμένα κείμενα τα βρήκαμε στο θαυμάσιο βιβλίο του π. Βασιλείου Θερμού με τίτλο «ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΚΑΙ ΝΕΟΙ ΧΩΡΙΣ ΑΕΡΟΣΑΚΟ». Κάναμε, βεβαίως, κάποιες μικρές αλλαγές στη μετάφραση. Από το ίδιο βιβλίο πήραμε και την ιδέα να παρουσιαστούν τα κείμενα αυτά με μορφή συνεντεύξεως. Γίνονται, λοιπόν, οι ερωτήσεις και ακολουθούν με φυσική συνέπεια οι πατερικές γνώμες σαν απαντήσεις.
Βεβαίως το θέμα δεν εξαντλείται μέσα στις λίγες σελίδες της παρούσης αναρτήσεως. Οι πατέρες της Εκκλησίας και ιδιαίτερα οι Τρεις Ιεράρχες έχουν πλήθος οδηγιών για την εκπαίδευση των νέων. Όποιος θέλει μπορεί ασφαλώς να μελετήσει τα έργα τους και να αποκομίσει την ωφέλεια που δίνουν. Για περισσότερη διευκόλυνση στο τέλος συνιστούμε κάποια βιβλία τα οποία έχουν κατά κάποιο τρόπο κωδικοποιημένη τη διδασκαλία τους όχι μόνο για την αγωγή των νέων αλλά και για διάφορα άλλα θέματα.
ΥΠΟΘΕΤΙΚΗ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΤΩΝ ΤΡΙΩΝ ΙΕΡΑΡΧΩΝ
Ερώτηση Α: Ο εκπαιδευτικός έρχεται συνεχώς σε επαφή με τη συμπεριφορά του νέου, η οποία δεν είναι πάντοτε η ενδεδειγμένη. Με ποιο τρόπο πιστεύετε ότι πρέπει ο δάσκαλος να προσεγγίζει τα παραπτώματα των νέων;
Βασίλειος: Να είναι ευπροσήγορος, χωρίς καμία σκληρότητα, ακόμη και όταν πρόκειται να επιτιμήσει, διότι μόνο έτσι γίνεται ευπρόσδεκτος.1 Τα σφάλματα των νέων πρέπει να διορθώνονται με πατρική ευσπλαχνία και με επιστημονικό λόγο.2
Ερώτηση Β: Τί εννοείτε με επιστημονικό λόγο;
Βασίλειος: Δηλαδή κάθε σφάλμα χρειάζεται διαφορετική αντιμετώπιση. Άλλοτε είναι καιρός για ταπεινοφροσύνη, άλλοτε για εξουσία, άλλοτε για έλεγχο, άλλοτε για παρηγοριά, πότε για καλοσύνη και πότε για αποτομία κ.τ.λ.3
Γρηγόριος: Όπως στα σώματα δεν προσφέρονται ή ίδια τροφή και τα ίδια φάρμακα, έτσι και τα ελαττώματα των ανθρώπων δεν αντιμετωπίζονται με τον ίδιο τρόπο. Άλλοι διορθώνονται με τα λόγια και άλλοι χρειάζονται το παράδειγμα. Άλλοι είναι οκνηροί και δυσκίνητοι οπότε χρειάζεται να τους κεντρίζουμε, ενώ άλλοι είναι θερμόαιμοι και βιαστικοί οπότε χρειάζονται χαλινάρι. Άλλους ωφελεί ο έπαινος και άλλους η επίπληξη, όταν και τα δύο γίνονται την κατάλληλη στιγμή. Άλλους διορθώνει η παρηγοριά και άλλους η επίπληξη.4
Ιωάννης: Ακόμη, αν μιλήσεις μία φορά και δεν πείσεις, κι αν συμβουλέψεις και δεύτερη και τρίτη και πολλές φορές, μην αποκάμεις να επαναλαμβάνεις τα ίδια λόγια, χωρίς όμως να γίνεσαι κουραστικός, αλλά χαριτολογώντας.5
Ερώτηση Γ: Πώς θα το επιτύχει αυτό; Και ο εκπαιδευτικός άνθρωπος είναι και μπορεί να θυμώσει.
'Ιωάννης: Βέβαια. Όμως όσο περισσότερο μπορεί ο λόγος πρέπει να είναι λόγος ανθρώπου που διδάσκει μάλλον παρά που ελέγχει, που παιδαγωγεί παρά που τιμωρεί, που βάζει τάξη παρά που διαπομπεύει, που διορθώνει παρά που επεμβαίνει στη ζωή του άλλου.6 Ο δάσκαλος προ πάντων πρέπει να διδάσκει και να παιδαγωγεί με πραότητα, διότι μία ψυχή πού έχει ανάγκη να μάθει, δεν είναι δυνατό να μάθε κάτι ωφέλιμο όταν αυτό προσφέρεται με θρασύτητα και εριστικότητα. Ακόμη κι αν έχει τη διάθεση να προσέξει θα αισθανθεί δύσκολα και δεν θα μάθει τίποτε. Εκείνος που θέλει να μάθει κάτι ωφέλιμο, πριν απ' όλα τ' άλλα πρέπει να διάκειται ευμενώς προς τον δάσκαλο. Όπως είναι γνωστό, κανείς δεν αισθάνεται ευχάριστα απέναντι σ' εκείνον πού βρίζει με θράσος.7
Βασίλειος: Να μην είσαι αυστηρός στις επιτιμήσεις και να μην ελέγχεις βιαστικά και με εμπάθεια (διότι αυτό είναι αυθάδεια), ούτε να καταδικάζεις τον άλλο για μικρά σφάλματα σαν να είσαι ο ίδιος ακριβοδίκαιος. Να αγκαλιάζεις με στοργή αυτούς που πέφτουν σε παραπτώματα και να τους διορθώνεις πνευματικά. Να σκέφτεσαι μάλιστα ότι κι εσύ μπορείς να πέσεις σε πειρασμό.8
Γρηγόριος: Στον φόβο ανάμιξε την ηπιότητα. Μετρίασε την απειλή με την ελπίδα. Γνωρίζω πώς η καλοσύνη επιτυγχάνει πολλά και παρακινεί στην ανάλογη ανταπόδοση. Μην αφήσεις τίποτε να σε επηρεάσει έτσι που να ξεχάσεις τον οίκτο και την καλοσύνη.9
Ιωάννης: Κι αν ακόμη οι έπαινοι δεν είναι απολύτως δίκαιοι, χρησιμοποιούνται κατ’ οικονομία, διότι προετοιμάζουν το έδαφος για ν' ακολουθήσουν τα λόγια μας. Διότι εκείνος που από την αρχή απευθύνει αμέσως συστάσεις πού δυσαρεστούν, έχει ως αποτέλεσμα να μην τον ακούν οι αδύνατοι κατά την θέληση.10 Γενικά, τις προτροπές προς το καλό να τις κάνετε μαζί με επαίνους, διότι έτσι γίνονται ευπρόσδεκτες, όταν δηλαδή υποκινούμε τον ζήλο αυτών των ίδιων πού συμβουλεύουμε.11
Ερώτηση Δ: Καταλαβαίνω ότι δίνετε πολλή σημασία στην ενθάρρυνση.
Ιωάννης: Οπωσδήποτε. Εκείνος πού δεν κατόρθωσε απολύτως τίποτε γίνεται οκνηρός και χάνει γρήγορα το θάρρος του. Εκείνος όμως πού συνειδητοποίησε ότι εκτέλεσε με επιτυχία έστω μία εντολή, παίρνοντας απ’ αυτή θάρρος, θα προχωρήσει με μεγαλύτερο ζήλο προς την πραγματοποίηση και των υπολοίπων.12
Ερώτηση Ε: Σχετικά με τις τιμωρίες τι θα είχατε να πείτε;
Ιωάννης: Πρέπει να εξετάζουμε με μεγάλη ακρίβεια και να μην καταδικάζουμε αυτούς πού σφάλλουν μόνο από όσα ακούσαμε, ούτε να βγάζουμε αποφάσεις χωρίς αποδείξεις.13 Δεν είναι μικρή παρηγοριά... το να γνωρίζεις και να συναισθάνεσαι ότι τιμωρείσαι δίκαια.14
Βασίλειος: Κυρίως δεν πρέπει να οργιζόμαστε εναντίον εκείνων πού σφάλλουν, διότι αυτό δείχνει εμπάθεια. Ιδιαίτερα να προσέχουμε να μη γενόμαστε πιο αυστηροί όταν έχουν προσβάλει, εμάς τους ίδιους.15
Ερώτηση ΣΤ: Φαντάζομαι θα συνιστάτε και φειδώ στις τιμωρίες.
Ιωάννης: Αν το παιδί, συνηθίσει να παιδαγωγείται μόνο με την τιμωρία, θα μάθει, και να περιφρονεί τις τιμωρίες. Και αν μάθει να περιφρονεί τις τιμωρίες, τότε πάνε όλα χαμένα... Επίσης η απειλή τότε είναι αποτελεσματική όταν το παιδί πιστεύει ότι θα πραγματοποιηθεί... Όταν δεις όμως ότι ο φόβος τον ωφέλησε, χαλάρωσε την αυστηρότητα, διότι η ανθρώπινη φύση έχει ανάγκη και από επιείκεια.16
Ερώτηση Ζ: Απορρίπτουμε δηλαδή την παιδαγωγική του φόβου.
'Ιωάννης: Δεν είναι δυνατό να γίνει κάποιος καλός δια της βίας. Διότι μόλις απαλλαγεί από την βία θα επιστρέψει στην κακία του. Εκείνος, όμως, που θα γίνει καλός με την προαίρεσή του θα παραμείνει σταθερός στην αρετή.17
Ερώτηση Η: Βγάζω το συμπέρασμα ότι δεν σας ενδιαφέρει απλώς και μόνο να εξαλειφθεί πάση θυσία ή κακή συμπεριφορά, αλλά δίνετε πολλή σημασία στο σεβασμό της προσωπικότητας του παιδιού.
Βασίλειος: Ναι, διότι, πρόκειται για εικόνα Θεού. Για παράδειγμα, όταν μας ρωτά κάτι δεν πρέπει να απαντούμε απρόθυμα, διότι αυτό δείχνει περιφρόνηση προς τον αδελφό μας και έτσι προσβολή προς τον Θεό.18
'Ιωάννης: Άλλο παράδειγμα σεβασμού της προσωπικότητας του μαθητή: Είναι πολύ καλό να κάνεις τη συμβουλή χωρίς να γίνει γνωστή στους άλλους... Μην προσθέτεις πληγή πάνω στις υπάρχουσες πληγές.19
Ερώτηση Η: Πολλοί μαθητές παραπονούνται πως οι δάσκαλοι τους φέρονται με τρόπο που τους κάνει ανάξιους σεβασμού.
Ιωάννης: Οι αρχόμενοι συνηθίζουν να προσβλέπουν στη συμπεριφορά εκείνων πού τους διοικούν σαν σε αρχέτυπη εικόνα, και να εξομοιώνουν τη συμπεριφορά τους με εκείνων.20
Βασίλειος: Πράγματι., είναι καθοριστική η δύναμη του παραδείγματος. Η αξιοπιστία του δασκάλου καθιστά ευπρόσδεκτο το λόγο του και προετοιμάζει τους μαθητές να προσέξουν περισσότερο.21
'Ιωάννης: Φροντίζοντας να διαπαιδαγωγήσουμε σωστά αυτές τις ψυχές, θα ωφελήσουμε πολύ και τους εαυτούς μας. Διότι εκείνος που διδάσκει άλλους, αν δεν ωφελείται τίποτε άλλο, συγκινείται βαθιά την ώρα που διδάσκει, και μάλιστα όταν βλέπει, ότι είναι υπεύθυνος γι' αυτά για τα οποία επικρίνει τους άλλους.22 Ποιο είναι λοιπόν το όφελος της διδασκαλίας όταν δεν διδάσκουμε και δεν διορθώνουμε τους εαυτούς μας;23 Ο δάσκαλος πρέπει πρώτα να είναι δάσκαλος του εαυτού του. Όπως ακριβώς ο στρατηγός, αν δεν γίνει προηγουμένως άριστος στρατιώτης, δεν θα μπορέσει ποτέ να γίνει στρατηγός, έτσι και ο δάσκαλος.24
Ερώτηση Η: Τί θα είχατε να προσθέσετε πριν κλείσουμε;
Ιωάννης: Κάτι προς τους εκπαιδευτικούς: Κι αν ακόμη είμαστε δάσκαλοι, ας μην απορρίπτουμε ως ανάξιες λόγου τις συμβουλές των ανωτέρων μας.25
Βασίλειος: Εγώ κάτι προς τους μαθητές: Κάθε άνθρωπος να πολλαπλασιάσει το χάρισμα πού θα αποδειχθεί κατόπιν δοκιμής ότι έχει από τον Θεό, χρησιμοποιώντας το για το καλό και το όφελος των πολλών. Διότι ουδείς είναι αμέτοχος της χρηστότητας του Θεού, κανείς δεν έμεινε χωρίς χαρίσματα.26
Γρηγόριος: Κι εγώ κάτι προς όλους: Η παιδεία είναι αγαθό πού πρέπει να μεταδίδεται. Ο αδελφός μου ο Καισάριος, αφού σπούδασε στην Αλεξάνδρεια κάθε επιστήμη και αρίστευσε, επέστρεψε στην πατρίδα μας για να μεταδώσει και σε άλλους όσα είχε πάρει.. 27
'Ιωάννης: Μου επιτρέπετε και. μία σύντομη δευτερολογία;
Ερώτηση Η: Βεβαίως, παρακαλώ.
'Ιωάννης: Μία έκκληση προς τους υπεύθυνους: Στους δασκάλους πρέπει να χορηγούμε με αφθονία τα αναγκαία υλικά αγαθά για να μην αποκάμνουν ούτε να απογοητεύονται. Ούτε πάλι να αναγκάζονται να ασχολούνται με πολλά βιοτικά έργα και να παραμελούν το έργο της διδασκαλίας.28
Ερώτηση Η: Σας ευχαριστώ θερμά.
Όλοι: Kι εμείς. Ας έχουν όλοι οι εμπλεκόμενοι στην παιδεία την ευλογία του Θεού.
Βιβλιογραφία:
Βασιλειανόν Ταμείον, Βενεδίκτου Ιερομονάχου, Έκδοσις Συνοδία Σπυρίδωνος Ιερομονάχου, Νέα Σκήτη Άγιον Όρος, 1998.
Γρηγοριανόν Ταμείον, Βενεδίκτου Ιερομονάχου, Έκδοσις Συνοδία Σπυρίδωνος Ιερομονάχου, Νέα Σκήτη Άγιον Όρος, 2001.
Παιδαγωγική Ανθρωπολογία Ιω. Χρυσοστόμου, Βασ. Χαρώνη και Ουρ. Λανάρα, τόμοι Α-Δ, Αθήνα 1993-1996.
Παιδαγωγική Ανθρωπολογία, Μεγάλου Βασιλείου, Βασ. Χαρώνη, τόμοι Α-Γ, Αθήνα 2002-2004.
Χρυσοστομικόν Ταμείον, Βενεδίκτου Ιερομονάχου, Έκδοσις Δ. Σαλονικίδης, Θεσσαλονίκη 1994.
Παραπομπές
1. Επιστολή 2 Γρηγορίω Εταίρω, 5, ΕΠΕ 1, 69-71.
2. Όροι κατά Πλάτος, Β', 15, 2, ΕΠΕ 8, 257.
3. Όροι κατ' Επιτομήν, 113, ΕΠΕ 9, 143.
4. Λόγος β', 30-32 ΕΠΕ 1, 111-113.
5. Ομιλία λ' εις το Κατά Ματθαίον, 5, ΕΠΕ 10, 329·
6. Ομιλία κη' εις Β' προς Κορινθίους, 3, ΕΠΕ 20, 95.
7. Ομιλία στ' εις Β' προς Τιμόθεον, 2, ΕΠΕ 23, 571.
8. Περί Ταπεινοφροσύνης, 7, ΕΠΕ 6, 129.
9. Λόγος ιζ', 10, ΕΠΕ 5, 387.
10. Ομιλία β' εις Α' προς Κορινθίους, 1, ΕΠΕ 18, 41.
11. Ομιλία θ' εις προς Φιλιππησίους, 1, ΕΠΕ 21, 565.
12. Ομιλία ε' εις Ανδριάντας, 7, ΕΠΕ 32, 143.
13. Ομιλία μβ' εις την Γένεσιν, 3, ΕΠΕ 4, 23.
14. Ότι εκ ραθυμίας κακία..., 5, ΕΠΕ 31, 125.
15. Όροι κατά Πλάτος, Β', 50-51, ΕΠΕ 8, 3389-391.
16. Περί Κενοδοξίας και Ανατροφής των Τέκνων, 30, ΕΠΕ 30, 651.
17. Ομιλία εις τον Θ΄ Ψαλμόν, 7, ΕΠΕ 5, 487.
18. Λόγος Ασκητικός α΄ 8, ΕΠΕ 8, 119.
19. Περί του μη Δημοσιεύειν τα Αμαρτήματα, 4, ΕΠΕ 31, 261.
20. Περί Ιερωσύνης Λόγος γ΄, 13, ΕΠΕ 28, 151.
21. Εις την Αρχήν των Παροιμιών, 2, ΕΠΕ 7, 363.
22. Ομιλία ε' εις Β΄προς Θεσσαλονικείς, 5, ΕΠΕ 23, 113.
23. Ομιλία ζ' εις την προς Ρωμαίους, 2, ΕΠΕ 16Β, 477.
24. Ομιλία ε' εις Α΄ προς Τιμόθεον, 1, ΕΠΕ 23, 203.
25. Ομιλία ε' εις Α΄ προς Τιμόθεον, 1, ΕΠΕ 23, 203.
26. Όροι κατ' Επιτομήν, 253, ΕΠΕ 9, 305.
27. Επιτάφιος εις Καισάριον, 6-8, ΕΠΕ 6, 389-397.
28. Ομιλία ιε' εις Α' προς Τιμόθεον, 2, ΕΠΕ 23, 389.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου